Heilig geloof in wetgeving: Over geloven en wet(t)en in een democratische rechtsstaat

De vrijheid van godsdienst en levensovertuiging is sterk verankerd in de Nederlandse (Grond)wetgeving. Deze vrijheid wordt regelmatig kritisch bevraagd in de Nederlandse pluriforme samenleving, als gevolg van secularisering, ontzuiling en concrete maatschappelijke gebeurtenissen. Paul van Sasse laat in zijn oratie zien dat deze bevraging soms leidt tot verandering van wetgeving, maar vooral tot aanhoudende druk op de vrijheid van godsdienst en levensovertuiging en daarmee op religieuze tolerantie. Dat kan anders in een democratische rechtsstaat.

Van oudsher is de vrijheid van godsdienst, en sinds 1983 ook die van levensovertuiging, stevig verankerd in de Nederlandse (Grond)wetgeving. Deze vrijheid wordt regelmatig kritisch bevraagd in de Nederlandse pluriforme samenleving, als gevolg van secularisering, ontzuiling en concrete maatschappelijke gebeurtenissen, waarbij zorgen bestaan rondom integratie, veiligheid en de weerbaarheid van de democratie. Die bevraging vindt plaats ten aanzien van de vrijheid van godsdienst en levensovertuiging als zodanig, maar ook ten aanzien van de op grond van die vrijheid geldende wettelijke uitzonderingen op algemene regels, en de mogelijkheid tot uitoefening van die vrijheid.

Aan de hand van drie categorieën wetgeving en vele voorbeelden wordt aangetoond dat concrete veranderingen in wetgeving vooralsnog grotendeels uitblijven, maar er wel een aanhoudende druk bestaat op de individuele en collectieve vrijheid van godsdienst en levensovertuiging en daarmee op religieuze tolerantie. Dat is met name het geval wanneer zij de omgang met orthodoxie betreft en wanneer de wetgever beoogt de democratische rechtsstaat te versterken. Daarbij ondergaat dit begrip een opmerkelijke betekenisverschuiving, wat indringende vragen oproept vanuit het perspectief van de constitutionele kwaliteit van wetgeving en de realisering van grondrechten als kernelement van diezelfde democratische rechtstaat. De relatie tussen overheid en religieuze organisaties verandert daardoor eveneens en maakt de Nederlandse pluriforme samenleving en democratische rechtsstaat kwetsbaar.

Dit dwingt om na te denken over hoe betekenisvol invulling kan worden gegeven aan een pluriforme democratische samenleving waarin tolerantie een plaats heeft, juist ook wanneer het gaat om afwijkende (collectieve) orthodoxe minderheidsopvattingen en praktijken. Van Sasse doet een aanzet tot voorstellen daartoe.

Omslagontwerp en opmaak: LINE UP boek en media bv | Riëtte van Zwol, Mirjam
Kroondijk
Foto voorkant: Tiemen Folkers / Husky - CC BY 4.0, https://commons.wikimedia.
org/w/index.php?curid=73980745
Auteursfoto: Douwe-Freerk Osinga

Uitgegeven door University of Groningen Press
Broerstraat 4
9712 CP Groningen
https://ugp.rug.nl/